Στο παρόν άρθρο, θα
αναφερθώ στην εξέλιξη της ηθικής, στα στάδια ανάπτυξης του ηθικού συλλογισμού
και στον ρόλο της οικογένειας.
Το
σωστό και το λάθος στα παιδιά
Από την γέννηση ακόμη,
ένα παιδί αρχίζει να αντιλαμβάνεται και να διακρίνει τι είναι ευχάριστο και τι
δυσάρεστο. Καθώς το παιδί μεγαλώνει, οι έννοιες αυτές ερμηνεύονται και
μετατρέπονται σε σωστό και λάθος.
Φυσικά, πρέπει να κατανοήσουμε πως αυτές οι έννοιες συνήθως αντανακλούν
την ικανοποίηση των άλλων. Τα συστήματα ηθικής είναι κατά βάση κανόνες για την
ισορρόπηση των αναγκών διαφορετικών ανθρώπων. Άρα η ηθική φαίνεται να είναι ένα
διαπροσωπικό θέμα.
Η ηθική/ηθικός
συλλογισμός εξελίσσεται μαζί με άλλες γνωστικές λειτουργίες όπως η αφηρημένη
σκέψη. Σύμφωνα με τον Piaget
(1932/1965), ο ηθικός συλλογισμός αναπτύσσεται σε 3 στάδια:
1.
Από τον
ρεαλισμό, στην σχετικότητα.
Αρχικά οι ηθικοί
κανόνες, αποτελούν αλήθειες, στο στάδιο αυτό, γίνονται αντιληπτοί ως
επινοήσεις.
2.
Από τις εντολές
στις αρχές.
Στο στάδιο αυτό
γίνονται αντιληπτές αρχές όπως η ισότητα, η δικαιοσύνη.
3.
Από τις
επιπτώσεις στις προθέσεις.
Οι προθέσεις για
τις οποίες γίνεται μία πράξη μας ενδιαφέρουν σε αυτό το στάδιο.
Συναίσθημα
και Ηθική
Πρώτα ένας άνθρωπος
νιώθει κάτι ως σωστό ή λάθος και έπειτα έρχονται τα επιχειρήματα. Η ηθική κρίση
δηλαδή έρχεται ως συνέπεια και όχι ως αίτιο των αντιδράσεων μας. Ένα
χαρακτηριστικό είναι πως ακόμη και τα βρέφη δυσφορούν στον σωματικό πόνο των
άλλων. Όταν ένα άτομο βιώνει ή βλέπει κάποιον άλλον να βιώνει ένα αρνητικό
συναίσθημα, ενεργοποιούνται νευρώνες (π.χ. καθρεπτικοί) οι οποίοι μας
δημιουργούν την εμπειρία της λύπης. Έτσι, με την εξέλιξη δημιουργούνται διαρκώς
νέες αναπαραστάσεις για το ευχάριστο και το δυσάρεστο, σωστό και λάθος.
Τι
μπορούν όμως να κάνουν οι γονείς για να αναπτύξουν αυτή την Ηθική στα παιδιά
και να μην παραμείνουν απλά στο πρώιμο στάδιο: σωστό, λάθος;
Η κάθε οικογένεια, έχει
τους δικούς της κανόνες τους οποίους διδάσκει στα παιδιά της. Είναι
σημαντικό για τα παιδιά να υπάρχει μία
κοινή γραμμή των γονιών και ένας κοινός κώδικας αξιών. Ο χαρακτήρας δεν χτίζεται σε μία στιγμή. Οι
γονείς λειτουργούν ως μοντέλα συμπεριφοράς για τα παιδιά. Δεν μπορούμε να
διδάσκουμε στα παιδιά τον σεβασμό και εμείς να μην σεβόμαστε για παράδειγμα.
Τέτοιες ασυνέπειες λαμβάνονται αρνητικά από το παιδί και δεν μπορεί να ταυτίσει
έννοιες με συμπεριφορές αλλά ταυτίζει αντικρουόμενες συμπεριφορές με αξίες.
Κατά τη γνώμη μου τα
βασικά στοιχεία, όχι μόνο στην ανάπτυξη της ηθικής αλλά συνολικά στο χτίσιμο
της σχέσης με τα παιδιά, είναι αρχικά το να είμαστε αξιόπιστοι. Δηλαδή να
είμαστε ειλικρινείς, να μην τους λέμε ψέματα ή να τα κοροϊδεύουμε (αν κάνεις τα
μαθήματά σου θα πάμε βόλτα, κάνει τα μαθήματα αλλά η βόλτα δεν γίνεται), αυτό
που λέμε πρέπει να το στηρίζουμε και να το ακολουθούμε, είτε αυτό είναι κάτι
ευχάριστο (μία βόλτα) ή δυσάρεστο (π.χ.απομάκρυνση κινητού) για εκείνα. Ο σεβασμός, σεβόμαστε οι ίδιοι, δεν
χρησιμοποιούμε εκφράσεις και λέξεις που δεν θέλουμε να ακούσουμε από τα παιδιά,
ούτε αντίστοιχες συμπεριφορές.
Αναλαμβάνουμε την ευθύνη πρώτα εμείς για τα λάθη
μας, έτσι διδάσκουμε τα παιδιά πως είναι επιτρεπτό να κάνει λάθη αλλά ταυτόχρονα
θα πρέπει να αναλαμβάνει και την ευθύνη γι' αυτά. Η αλήθεια πρέπει να λέγεται
πάντα. Να εξηγούμε γιατί συμβαίνει κάτι
(η μαμά κλαίει γιατί σήμερα
συνέβη κάτι στην δουλειά που την έκανε να στεναχωρηθεί, όχι «δεν κλαίω, είμαι
μια χαρά») κάτι τέτοιο λαμβάνεται ως αναξιοπιστία, ψέμα και αμφισβητούμε αυτό
που ήδη γνωρίζει το παιδί, δηλαδή πως η μαμά είναι θλιμμένη. Τα παιδιά πρέπει
να γνωρίζουν και την κακή πλευρά του κόσμου και όχι μόνο μία ψεύτικη εικόνα
τελειότητας. Φυσικά μην ξεχνάμε και άλλες αξίες όπως τα δικαιώματα μας, η ψήφος
μας, η προστασία του περιβάλλοντος και
όλες αυτές οι αξίες που ίσως θεωρούμε αυτονόητες, π.χ. αν εγώ δεν ψηφίζω, το
παιδί αντιλαμβάνεται πως η ψήφος δεν έχει αξία, αν εγώ πετάω κάτω σκουπίδια, το
παιδί μου θα το θεωρεί φυσιολογικό.
Το σημαντικότερο όμως
όπως προανέφερα, είναι να είμαστε εμείς το πρότυπο για τα παιδιά μας.
Ανταμείβουμε – επαινούμε την καλή συμπεριφορά, κάνουμε πρώτα εμείς αυτά που
διδάσκουμε στα παιδιά μας να κάνουν. Μένουμε σταθεροί σε όσα λέμε, δίνουμε βάση
στον χαρακτήρα του παιδιού και όχι στο τι έχουμε ή πως φαινόμαστε. Δεν λέμε ψέματα και προσπαθούμε να κατανοούν
τα παιδιά τι κάνουμε και γιατί ή ακόμη περισσότερο γιατί είναι σημαντικό για
εμάς αλλά και για την κοινωνία.
Επιμέλεια: Κωνσταντίνα
Αδαμοπούλου
Σύμβουλος Ψυχικής
Υγείας/ Ψυχολόγος BSc, MSc
